Eliminatiedieet voor hond en kat - Uitgebreide gids

Eliminatiedieet is een tijdelijke, strikt afgebakende voedingsproef waarmee wordt vastgesteld of een bepaald voedselallergie bij het huisdier (hond of kat) symptomen veroorzaakt[1]. In de praktijk wordt het huisdier tijdens de eliminatiedieet enkel met één nieuw voedsel gedurende meerdere weken gevoerd, waarbij alle eerdere voeding en lekkernijen worden weggelaten. Als de huid- of darmklachten van het huisdier tijdens de proef verbeteren en terugkeren wanneer het oude voedsel weer wordt gegeven, kan worden geconcludeerd dat de klachten door het voedsel werden veroorzaakt[2][3]. De enige betrouwbare manier om voedselallergie vast te stellen is dan ook de eliminatiedieet, gevolgd door een gecontroleerde blootstelling aan het oorspronkelijke voedsel[4].

Het eliminatiedieet wordt aanbevolen wanneer bijvoorbeeld wordt vermoed dat terugkerende huid- of darmproblemen worden veroorzaakt door voedselallergie. Voor aanvang van het dieet is het echter belangrijk om andere mogelijke aandoeningen te behandelen, zoals oor- of huidinfecties, omdat een verandering in dieet bijvoorbeeld geen infecties veroorzaakt door bacteriën of gist geneest[5][6]. Ook uitwendige parasieten (zoals vlooien) en omgevingsallergenen moeten onder controle zijn, zodat ze de resultaten van de voedselproef niet beïnvloeden. De dierenarts kan de situatie van het huisdier beoordelen en begeleiden bij de uitvoering van het dieet, aangezien het eliminatiedieet toewijding en nauwkeurigheid van de eigenaar vereist.

Let op: Het eliminatiedieet is niet geschikt voor alle situaties. Het wordt vermeden bij groeiende pups, drachtige of zeer zwakke individuen, omdat een eenzijdig dieet bij hen voedingsdeficiënties kan veroorzaken[7]. Indien nodig kan een dierenarts een eliminatiedieet op maat maken voor een groeiend huisdier, maar meestal wordt geprobeerd allergietests buiten de groeiperiode of dracht te plannen.

Allergieën bij huisdieren kunnen grofweg worden onderverdeeld in atopie veroorzaakt door de omgeving (bijv. stuifmeel, huisstofmijt, schimmels) en voedselallergieën. Bij honden is atopie (atopische dermatitis) duidelijk vaker voorkomend – naar schatting lijdt ongeveer 10–15% van de honden aan atopie veroorzaakt door omgevingsallergenen[8]. Voedselallergieën zijn zeldzamer: literatuuroverzichten tonen aan dat slechts ongeveer 1–2% van de honden en minder dan 1% van de katten die bij de dierenarts komen, daadwerkelijk een voedselallergie hebben[9]. Aan de andere kant blijkt bij huisdieren met chronische huidsymptomen (jeuk, uitslag, enz.) een aanzienlijk deel uiteindelijk voedselgerelateerd te zijn: in verschillende studies waren zelfs 9–40% van de honden en 12–21% van de katten met langdurige jeuk voedselallergisch[9]. Dit betekent dat voeding een rol speelt bij de aandoeningen van veel huisdieren met huidproblemen, hoewel volledig door voeding veroorzaakte allergieën in de populatie vrij zeldzaam zijn.

Waar komen allergieën vandaan? Allergie is een overreactie van het immuunsysteem op een stof die normaal gesproken onschadelijk zou moeten zijn. Erfelijke aanleg speelt een grote rol – bij bepaalde rassen, zoals labradors, Duitse herders, Franse bulldogs en westie-terriërs, komen zowel atopische huidaandoeningen als voedselovergevoeligheden veel voor[10]. Omgevingsfactoren, verzwakking van de huidbarrière en herhaalde blootstelling aan allergenen (zoals bepaalde stuifmeelsoorten of algemeen voorkomende eiwitten in het dieet) kunnen symptomen uitlokken. Ook katten kunnen atopie en voedselallergieën ontwikkelen, hoewel er minder onderzoek is naar de mechanismen van atopie bij katten[11]. Het is essentieel te begrijpen dat allergieën chronische aandoeningen zijn – ze genezen niet vanzelf, maar de symptomen kunnen worden beheerst door het vermijden van allergenen en indien nodig medicatie. Bij de behandeling van voedselallergieën worden voedingsmiddelen die symptomen veroorzaken vermeden, en de eerste stap is vaststellen om welke stof het gaat met een eliminatiedieet.

Symptomen: Het meest typische symptoom van een voedselallergie bij huisdieren is hevige jeuk en de daarmee samenhangende huidklachten. Bij honden veroorzaakt voedselallergie vaak een vergelijkbaar jeukend huidprobleem als atopie: de hond kan zichzelf krabben en likken, vooral de poten, oren, snuit, buik en achterste, en er kunnen roodheid, bultjes, haaruitval of ontstekingen op de huid ontstaan[12]. Terugkerende buitenoorontstekingen zijn bij honden een veelvoorkomend teken van chronische allergie (zowel door voedsel als door omgevingsfactoren veroorzaakt)[13]. Bij katten uit voedselgerelateerde jeuk zich vaak door krabben aan hoofd en nek en algemene huidirritatie; ze kunnen ook overmatig hun vacht likken, wat leidt tot haarbreuk of kale plekken[14]. Zowel bij katten als honden kunnen allergische huidklachten soms tot uiting komen in verschillende huidreacties, zoals netelroos, zwelling (angio-oedeem) of hot spot-dermatitis, maar deze zijn minder gebruikelijk bij voedselallergie[15].

Veel huisdieren met voedselallergieën vertonen ook symptomen van het spijsverteringskanaal naast huidproblemen. De meest voorkomende zijn chronische of tijdelijke diarree, losse ontlasting, verhoogde ontlastingsdrang (meer dan ~3 keer per dag), winderigheid en soms braken[16]. Bij sommige huisdieren kunnen de enige symptomen gerelateerd zijn aan de darmen – bijvoorbeeld een kat kan vaak braken of een hond kan aanhoudende spijsverteringsproblemen hebben zonder significante huidklachten. Daarom is het belangrijk om alle symptomen in acht te nemen: alleen jeuk of alleen diarree sluit een voedselallergie niet uit. Allergieën kunnen ook elkaars effecten verergeren; bijvoorbeeld ongeveer 30% van de voedselallergische huisdieren heeft gelijktijdig atopie[17], waardoor de symptomen ernstiger en gevarieerder kunnen zijn.

Meest voorkomende allergenen: Huisdieren kunnen in principe allergisch reageren op elk eiwit in voedsel. Bij honden zijn volgens onderzoeken de meest typische voedselallergenen rundvlees, zuivelproducten, kip, tarwe en lam, en in mindere mate ook soja, maïs, ei, varkensvlees, vis en rijst[18][19]. De prevalentie wordt deels verklaard doordat deze ingrediënten vaak als grondstoffen in hondenvoer zijn gebruikt[20]. Bij katten zijn rundvlees, vis en kip de meest voorkomende oorzaken van voedselallergieën[18]. Ook tarwe, maïs, zuivelproducten en lam worden bij katten als allergenen gemeld, zij het minder vaak[21]. Volgens Finse dierenartsen zijn de meest voorkomende veroorzakers van voedselallergie juist de veelgebruikte eiwitten: "rundvlees, zuivelproducten, kip, lam, vis, eieren, maïs, tarwe en soja"[22]. Het is goed om op te merken dat allergie voor granen bij huisdieren duidelijk minder voorkomt dan allergie voor dierlijke eiwitten[23]. Glutenintolerantie voor granen is mogelijk bij honden (bij bepaalde rassen zoals de tarweteriër), maar bij de meeste voedselallergieën is een dierlijk ingrediënt de boosdoener.

Meestal ontwikkelt een allergie zich tegen voedingsmiddelen die het huisdier lange tijd heeft gegeten – het immuunsysteem heeft tijd nodig om te sensibiliseren. Daarom kan een jong dier ook allergisch zijn voor een bekend voedingsmiddel, en hoeft een allergie niet direct na het starten van nieuw voedsel te verschijnen[24]. Voedselallergieën beginnen typisch op jonge volwassen leeftijd (ongeveer 1–4 jaar), maar zowel bij zeer jonge pups (<6 maanden) als bij oudere huisdieren kan voedselallergie ook voor het eerst optreden[24]. In tegenstelling tot atopie is er geen specifieke oververtegenwoordiging van voedselallergieën bij een bepaald geslacht[25]. Bij sommige rassen (bijv. Duitse herder, labrador, westie) komt voedselallergie vaker voor dan gemiddeld[10], maar allergieën kunnen bij alle rassen voorkomen.

Het doel van het eliminatiedieet is om een dieet te vinden voor het huisdier dat geen allergische reacties veroorzaakt en de diagnose voedselallergie bevestigt met een blootstellingsproef. Hieronder staat stapsgewijs het door dierenartsen aanbevolen proces voor het uitvoeren van een eliminatiedieet bij een hond of kat[26][27]. Het plan moet samen met een dierenarts worden opgesteld, zodat het huisdier tijdens de proef alle benodigde voedingsstoffen binnenkrijgt. Houd er rekening mee dat het dieet uiterst nauwkeurig moet worden gevolgd: zelfs een kleine hoeveelheid verboden voedingsmiddel kan de resultaten van de proef verpesten[28].

Keuze van het dieet: Bij een eliminatiedieet wordt het huisdier overgezet op het eten van slechts één nieuw voedsel, dat het nog nooit eerder heeft gegeten. Er zijn drie opties: (1) Speciale volledige voeding met slechts één nieuw dierlijk eiwit (en één koolhydraat)[29], (2) speciale voeding waarbij de eiwitten zijn gehydrolyseerd tot zo klein dat het lichaam ze niet als allergenen herkent[30], of (3) huisgemaakt dieet van één nieuw vlees en één nieuwe plantaardige of graanbron[31][7].

Dierenartsen kunnen bijvoorbeeld hypoallergene kant-en-klare diëten aanbevelen die verkrijgbaar zijn bij dierenklinieken (zoals Royal Canin Anallergenic/Hypoallergenic, Hill’s z/d)[30] of een beperkt ingrediëntenlijst met enkelvoudige eiwitdiëten (zoals hert-aardappel-gebaseerde diëten)[32]. Veel eigenaren willen echter natuurlijke voeding gebruiken, waarbij een goede optie huisgemaakt voedsel of een hoogwaardige monoproteïne volledige voeding is van een nieuwe eiwitbron. Het belangrijkste is dat het gekozen dieet volledig nieuw is voor het huisdier (allergenen waarvoor het huisdier al gevoelig is, mogen niet aanwezig zijn)[7] en bij voorkeur volledige voeding, waaruit het dier ook op lange termijn alle benodigde voedingsstoffen krijgt[29].

Als voorbeeld van natuurlijke en eenvoudige eliminatiedieetvoedselopties kunnen de Mr.Bones Dry BARF-complete voeders uit het assortiment van Muotitassun worden genoemd, die elk slechts één dierlijke eiwitbron en een duidelijk beperkte samenstelling bevatten. Deze luchtgedroogde voeders zijn verkrijgbaar in verschillende smaken zoals: wilde hert, kalkoen, muflon, rund, kip en Iberico-varken (wild zwijn) – alle recepten bevatten 90% vlees en 0% graan of kunstmatige toevoegingen. Monoproteïnerijk, beperkte inhoud vergemakkelijkt het beheer van allergenen. Let op: Controleer altijd de productomschrijving om zeker te zijn dat er geen ingrediënten zijn toegevoegd die het huisdier eerder heeft gegeten (bijvoorbeeld sommige wildgebaseerde voeders kunnen kleine hoeveelheden rundvleesproducten bevatten, zoals pens, ter verbetering van de smaak[35]). Indien nodig kunt u dit bij ons verifiëren.

Wanneer het geschikte dieetvoer is gekozen, gaat u als volgt te werk:

1. Overgang naar nieuw voedsel: Wissel het voedsel van het huisdier geleidelijk over naar het gekozen eliminatiedieetvoer, bij voorkeur binnen enkele dagen[36]. Een plotselinge verandering van dieet kan op zichzelf spijsverteringsproblemen veroorzaken, dus een geleidelijke overgang helpt onnodige symptomen te voorkomen. Wanneer het huisdier volledig op het nieuwe voer is, wordt de startdatum van het eliminatiedieet genoteerd. (Als het huisdier medicatie heeft gehad voor huid- of oorontstekingen, wordt de officiële startdatum van het dieet pas gerekend vanaf het moment dat de huid is genezen en de medicatie is gestopt[6].)
2. Dieetfase – strikte eliminatie van 8–12 weken: Voer het huisdier uitsluitend met het geselecteerde eliminatiedieetvoer minimaal 8 weken lang (in sommige gevallen 10–12 weken, als de enige klacht jeuk aan de huid is)[37][26]. Er mag in deze periode niets anders worden gegeven. Let op het gedrag van het hele gezin en de omgeving: het huisdier mag bijvoorbeeld niet stiekem het voer van een andere hond eten, voedselresten van de vloer of stukjes die mensen geven. Zet traktaties, kauwbotten, snacks en voedingssupplementen tijdelijk stop – indien nodig kunt u het huisdier belonen door kleine hoeveelheden van het dieetvoer als traktatie te geven[38]. Ook bijvoorbeeld slikmedicijnen of vitamines met smaakstoffen zoals kippenlever moeten worden vermeden[28]. Het huisdier mag alleen water drinken (geen melk of toegevoegde smaken)[39]. Het idee van het strikte dieet is dat het lichaam van het huisdier wordt gereinigd van eerdere allergenen en eventuele allergische symptomen kunnen afnemen. Het is daarom aan te raden tijdens het dieet een symptoomdagboek bij te houden – noteer wekelijks de conditie van de huid, de intensiteit van de jeuk, de toestand van de oren, de kwaliteit van de ontlasting enzovoort, zodat u kunt zien of er vooruitgang is. Vaak begint bijvoorbeeld de jeuk aan de huid na 4–6 weken te verminderen, en na ongeveer 8 weken heeft het merendeel van de voedselallergische dieren positief op het dieet gereageerd[9]. Als de enige klacht buikklachten waren, kan het herstel sneller gaan (2–3 weken)[40]. Stop het dieet niet halverwege, ook al nemen de symptomen af – het is belangrijk om de proef ten minste de aanbevolen tijd volledig uit te voeren om betrouwbare resultaten te verkrijgen.
3. Blootstellingsfase – keer terug naar het oorspronkelijke voedsel: Wanneer het eliminatiedieet lang genoeg heeft geduurd en de symptomen van het huisdier duidelijk zijn verminderd, is het tijd om de aanwezigheid van een allergie te testen. Dierenartsen raden aan een herblootstelling uit te voeren: geef het oorspronkelijke dieet van het huisdier (dat wil zeggen het voedsel/snacks dat het huisdier vóór het dieet at) weer normaal terug in het dieet[41]. Observeer daarna of de symptomen terugkeren. Bij een allergisch huisdier komen de symptomen typisch binnen enkele dagen na het begin van de blootstelling terug, maar in sommige gevallen kan het zelfs 1–2 weken duren voordat jeuk of andere symptomen weer verergeren[42]. Noteer wat en wanneer het huisdier tijdens de blootstellingsfase kreeg, en of er symptomen verschenen. Als er binnen een paar weken geen verandering optreedt, heeft het oorspronkelijke voedsel waarschijnlijk geen symptomen veroorzaakt en is de dieetproef dan negatief (dat wil zeggen dat er geen voedselallergie is gevonden met het geteste dieet).
4. Beoordeling van de resultaten: Als de symptomen van het huisdier terugkeren tijdens blootstelling, bevestigt dit dat het om een voedselallergie of -overgevoeligheid ging[42][43]. In dat geval keert men terug naar het eliminatiedieet en wacht men opnieuw tot de symptomen afnemen (dit kan van enkele weken tot een maand duren)[44]. Als de symptomen echter niet terugkeerden tijdens blootstelling, reageerde het huisdier niet allergisch op het oorspronkelijke voedsel. In dat geval is het verstandig om andere oorzaken te overwegen: veel huidproblemen worden bijvoorbeeld veroorzaakt door atopie of een ander voedingsmiddel dat niet getest is. Als het dier tijdens het dieet evenveel symptomen vertoonde als ervoor, is voedselallergie onwaarschijnlijk – het is raadzaam om met de dierenarts te overleggen over vervolgonderzoek of een ander type eliminatiedieet met een ander voedsel[45][46].
5. Herkenning van allergenen: Met de hierboven beschreven stappen kan worden vastgesteld of een huisdier een voedselallergie heeft of niet. Als de allergie wordt bevestigd, is de volgende vraag voor welk stofje het huisdier allergisch is. Sommige eigenaren vinden het niet nodig om precies te achterhalen welk ingrediënt de oorzaak is, maar voeren hun huisdier voortaan alleen met het dieet dat duidelijk geschikt is (als het een volledige voeding is, kan dit ook op lange termijn veilig worden gedaan[47]). Het is echter vaak nuttig om het allergeen te identificeren, zodat er meer variatie in het dieet mogelijk is. Dit wordt in de praktijk gedaan met voedselingrediëntentests: het veilige voedsel dat tijdens het eliminatiedieet werd gegeven, wordt als basisvoeding teruggegeven, en er wordt één te testen ingrediënt tegelijk toegevoegd voor ongeveer twee weken[48][49]. Bijvoorbeeld wordt begonnen met eiwitten – het huisdier krijgt bijvoorbeeld kip naast het eliminatievoer gedurende twee weken en er wordt gelet op eventuele symptomen. Als die er niet zijn, is kip waarschijnlijk niet de oorzaak van de allergie; dan wordt het volgende ingrediënt getest. Als er symptomen optreden, is het waarschijnlijke allergeen gevonden, en wordt de test onmiddellijk gestopt en keert men terug naar het veilige voedsel om te wachten tot de symptomen afnemen voordat het volgende ingrediënt wordt getest. Op deze manier kan na verloop van tijd worden vastgesteld welke vlees-, graan- en andere ingrediënten het huisdier verdraagt en welke allergieën veroorzaken. De uitkomst helpt bij het samenstellen van een permanent dieet voor het huisdier, hetzij uit commerciële hypoallergene voeding of huisgemaakt voedsel met geschikte recepten[50][51].

• Plan vooruit en blijf consequent. Het vinden van het juiste eliminatiedieetvoer kan moeite kosten. Bespreek de opties met de dierenarts en kies een voer dat u gedurende de hele dieetperiode in voldoende mate kunt verkrijgen. Zodra het dieet begint, houd u zich strikt aan de regels – zelfs één "stiekeme snack" kan bij een allergische hond wekenlang symptomen veroorzaken, wat de betrouwbaarheid van de proef ondermijnt. Vertel alle gezinsleden over het belang van het dieet, zodat niemand het huisdier stiekem anders voert.
• Houd een symptoomdagboek bij. Noteer wekelijks de conditie van het huisdier (huidconditie, mate van jeuk, haaruitval, reinheid van de oren, kwaliteit van de ontlasting, braken, enz.). Zo kunt u objectief beoordelen of het eliminatiedieet helpt. Veel huisdieren hebben 6–8 weken nodig om te herstellen van allergische symptomen[27], dus wees geduldig – snelle resultaten zijn niet altijd zichtbaar. Het dagboek is ook nuttig voor de dierenarts wanneer u de resultaten bespreekt.
• Behandel bijkomende problemen. Als het huisdier jeukende huiduitslag, secundaire bacteriële of schimmelinfecties of bijvoorbeeld oorontstekingen heeft, heeft het waarschijnlijk medicatie nodig voor de behandeling daarvan aan het begin van het dieet. Het herstel van allergische huid verbetert sneller wanneer ontstekingen worden behandeld, ongeacht de aandoening. Aan het begin van het eliminatiedieet schrijft de dierenarts vaak medicijnen of shampoobehandelingen voor om de jeuk te verlichten en het welzijn van het huisdier te verbeteren – deze kunnen meestal aan het einde van het dieet worden gestopt als blijkt dat alleen het dieet helpt[52]. Ook is het goed om de ontwormingen (vlooien, darmwormen) up-to-date te houden.
• Kies de traktaties en kauwbotten zorgvuldig. Tijdens het dieet wordt alles vermeden wat niet tot het dieet behoort[28]. Bied de hond kauwspeelgoed van nylon of rubber aan in plaats van echte botten. Als u traktaties wilt geven, kunt u meestal het dieetvoer zelf gebruiken: veel dieren vinden brokjes of luchtgedroogde vleesstukjes als traktatie lekker, vooral als ze uit de hand worden gegeven. Ook 100% gedroogd vlees van hetzelfde eiwit (zonder toevoegingen) kan worden gebruikt – bijvoorbeeld als het dieet alleen uit hert bestaat, kan als beloning kleine stukjes gedroogd hertenvlees worden gegeven om de lijn te behouden. Mr.Bones traktaties bieden goede opties met hetzelfde eiwit, zodat u een minder beperkend assortiment kunt samenstellen: Dry BARF voer, traktaties en snacks. Vraag ons indien nodig om hulp.
• Volg het gewicht en de algemene conditie van het huisdier. Een eliminatiedieet kan veranderingen in het gewicht van het huisdier veroorzaken, vooral als het dieet volledig verandert. Weeg het huisdier regelmatig en beoordeel of het ideale gewicht behouden is – pas de hoeveelheid voedsel aan indien nodig volgens de instructies van de dierenarts. Zorg er ook voor dat het dieetvoer volledig voedzaam is (bevat de noodzakelijke voedingsstoffen in de juiste verhouding). Bijvoorbeeld bij huisgemaakte en rauwe diëten is het belangrijk om de benodigde vitaminen en sporenelementen toe te voegen volgens een recept opgesteld door een deskundige, zodat een langdurig eliminatiedieet niet tot tekorten leidt[31]. Hoogwaardige kant-en-klare volledige voeding (zoals hypoallergene voeding van dierenartsen of hoogwaardige monoproteïnedroog BARF) is ook in een kuur van meerdere maanden uitgebalanceerd en veilig.

Het vaststellen van allergieën en atopische aandoeningen vereist geduld, maar met een succesvolle eliminatiedieet kan een aanzienlijke verlichting van het leven van het huisdier worden bereikt. Als de eliminatiedieet een voedselallergie bevestigt, is het in de toekomst belangrijk om de geïdentificeerde allergenen te vermijden in het dieet van het huisdier. Gelukkig zijn er tegenwoordig veel opties beschikbaar voor allergische huisdieren: er zijn hypoallergene speciale diëten, natuurlijke diëten gebaseerd op nieuwe eiwitten en verschillende eiwitbronnen (ook zeldzamere, zoals wild, insecten, paardenproteïne enz.), waarmee een veilig dieet kan worden samengesteld. Bespreek de voeding van uw huisdier op lange termijn met de dierenarts – het doel is dat de hond of kat ondanks de allergie symptoomvrij blijft en een gevarieerde voeding krijgt. En zelfs als uw eigen huisdier niet allergisch is voor voedsel, onthoud dat variatie in voeding goed is: het vermindert het risico op sensibilisatie voor slechts één eiwit en maakt het ook gemakkelijker om eventuele toekomstige eliminatiediëten uit te voeren, als het huisdier gewend is om verschillende eiwitten te eten. Met de toename van allergieën is het belangrijk om de symptomen van het huisdier serieus te nemen en hulp te zoeken – zo wordt samen met het huisdier uitgezocht welke weg leidt naar een gezonder, jeukvrij dagelijks leven.

Bronnen:

Kaarinan Eläinlääkäriasema: Instructies voor thuiszorg eliminatiedieet – hond en kat[1][54][7][32][45]

FirstVet: Koiran eliminaatiodieetti ja sen toteutus[29][40][41][44][48]

Merck Veterinary Manual: Cutaneous Food Allergy in Animals[9][18][10]

Clinical & Translational Allergy (2018): Atopic dermatitis in cats and dogs[8]

Evidensia Eläinlääkäriasemat: Koiran ruoka-aineallergia[22]

Muotitassu (Mr.Bones Dry BARF productinformatie)[33][34]

Muotitassu (Mr.Bones 100% hert traktatie)[53]

[1] [5] [6] [7] [27] [32] [36] [37] [45] [46] [49] [50] [51] [54] Thuiszorginstructies voor eliminatiedieet – hond en kat - Kaarinan Dierenkliniek Oy

https://kaarinanell.fi/ajankohtaista/ohje/kotihoito-ohjeeliminaatiodieetti-koira-ja-kissa-2/

[2] [3] [26] [28] [29] [30] [31] [38] [39] [40] [41] [42] [43] [44] [47] [48] Eliminatiedieet voor honden en de uitvoering ervan | FirstVet

https://firstvet.com/fi/artikkeleita/kuinka-toteuttaa-eliminaatiodieetti-koiralle

[4] [9] [10] [12] [13] [15] [16] [18] [19] [20] [21] [24] [25] Huidvoedselallergie bij dieren - Integumentair systeem - Merck Veterinary Manual

https://www.merckvetmanual.com/integumentary-system/food-allergy/cutaneous-food-allergy-in-animals

[8] [11] [14] Atopische dermatitis bij katten en honden: een moeilijke aandoening voor dieren en eigenaren | Clinical and Translational Allergy | Volledige tekst

https://ctajournal.biomedcentral.com/articles/10.1186/s13601-018-0228-5

[17] Voedselallergieën bij honden versus seizoensgebonden allergieën - Princess Animal Hospital

https://www.princessanimalhospital.com/resources/blog/september-2020/dog-food-allergies-vs-seasonal-allergies

[22] Voedselallergie bij honden - Evidensia Dierenklinieken

https://evidensia.fi/hoitovinkit/koiran-ruoka-aineallergia/

[23] Heeft mijn hond een voedselallergie? Symptomen en de meest voorkomende allergieën ...

https://saraderm.fi/onko-koirallani-ruoka-aineallergia-oireet-ja-yleisemmat-allergian-aiheuttajat/

[33] [34]  Dry BARF Iberico varken – graanvrij volledig voer voor honden - Muotitassu

https://muotitassu.fi/collections/uutuudet/products/mr-bones-dry-barf-iberian-sika-koiralle

[35]  Dry BARF wilde hert – graanvrij volledig voer voor honden - Muotitassu

https://muotitassu.fi/collections/uutuudet/products/mr-bones-barf-villi-peura

[52] Vijf tips voor het slagen van het eliminatiedieet bij honden - Aures huid

https://www.aureselainlaakarit.fi/viisi-vinkkia-koiran-eliminaatiodieetin-onnistumiseen/

[53]  Mr.Bones – Muotitassu